Τα πνευματικά παιχνίδια -είτε πρόκειται για σταυρόλεξα, sudoku, σκάκι, παζλ, scrabble είτε για εφαρμογές «brain-training» σε ψηφιακή μορφή- είναι δραστηριότητες που εκτός από διασκέδαση προσφέρουν και οφέλη για τον εγκέφαλο. Σε αυτό το άρθρο της σύνταξης του The New Black Project αναλύουμε την ιστορία τους, τις κύριες θεωρητικές βάσεις και τα επιστημονικά ευρήματα για τα οφέλη αλλά και τους περιορισμούς τους.
Τι εννοούμε λέγοντας «πνευματικά παιχνίδια»
Ο όρος καλύπτει ένα εύρος δραστηριοτήτων που έχουν ως κύριο σκοπό την ενασχόληση με γνωστικές διεργασίες:
- Επιτραπέζια, παζλ, σκάκι, σταυρόλεξα, sudoku
- Ψηφιακά παιχνίδια ή εφαρμογές που βοηθούν σε βελτίωση μνήμης, προσοχής και λογικής
- Παιχνίδια με στρατηγική, επίλυση προβλημάτων, κατεύθυνση προσοχής σε σύνθετα ερεθίσματα.
Ιστορία
Η ιδέα της «διάνοιας σε άσκηση» μέσω παιχνιδιών δεν είναι καινούργια. Τα επιτραπέζια παιχνίδια και τα παζλ έχουν μακρά ιστορία σε πολλές πολιτιστικές παραδόσεις. Από την αρχαία Αίγυπτο μέχρι τις σύγχρονες ψηφιακές εφαρμογές, τα πνευματικά παιχνίδια συνοδεύουν τον άνθρωπο σε κάθε εποχή. Εκεί όπου η τύχη συναντά τη στρατηγική και η ψυχαγωγία τη γνώση, γεννιέται μια συνήθεια που αποδεδειγμένα δυναμώνει τον εγκέφαλο.
Το αρχαιότερο γνωστό επιτραπέζιο, το Σενέτ, παιζόταν πριν από 5.000 χρόνια στις όχθες του Νείλου. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι εκπροσωπούσε το ταξίδι της ψυχής στον κάτω κόσμο, δίνοντας έτσι και φιλοσοφική διάσταση στο παιχνίδι.
Λίγους αιώνες αργότερα στη Μεσοποταμία, το βασιλικό παιχνίδι του Ουρ γινόταν αγαπημένη ασχολία βασιλέων και εμπόρων. Στην αρχαία Ελλάδα, οι «πεττεία» και «ψυκίνδα» λειτουργούσαν ως άσκηση λογικής, τόσο, που ο ίδιος ο Πλάτωνας συνέστηνε στους μαθητές του να παίζουν.
Η παράδοση συνεχίστηκε με το σκάκι, το οποίο γεννήθηκε στην Ινδία τον έκτο αιώνα και εξελίχθηκε σε παγκόσμιο σύμβολο διανοητικής δεξιοτεχνίας.
Σκάκι, sudoku ή σταυρόλεξα – Επιστήμη και εγκέφαλος
Τα πνευματικά παιχνίδια ωφελούν ίσως περισσότερο απ’ όσο νομίζουμε και οι σύγχρονες νευροεπιστήμες δίνουν ισχυρά επιχειρήματα υπέρ των πνευματικών παιχνιδιών. Μελέτες δείχνουν ότι η συστηματική ενασχόληση με σκάκι, sudoku ή σταυρόλεξα:
- Ενισχύει τη μνήμη και την ικανότητα συγκέντρωσης
- Βελτιώνει την αναλυτική και στρατηγική σκέψη
- Καθυστερεί τη νοητική φθορά σε μεγαλύτερες ηλικίες
- Μειώνει το στρες, προσφέροντας στιγμές απόλυτης εστίασης.
Αναλογικά ή ψηφιακά;
Στην εποχή των οθονών, τα πνευματικά παιχνίδια δεν χάθηκαν αλλά απλώς μεταμορφώθηκαν. Εφαρμογές όπως το «Lumosity» ή το «Peak» υπόσχονται «προπόνηση εγκεφάλου» μέσα από στοχευμένες ασκήσεις λογικής και ταχύτητας.
Ωστόσο, ειδικοί υπενθυμίζουν ότι το ζητούμενο δεν είναι το μέσο, αλλά η συνέπεια: λίγα λεπτά νοητικής πρόκλησης κάθε μέρα μπορούν να έχουν μακροχρόνιο όφελος.
Στη σύγχρονη εποχή, η πρώιμη διάδοση των βιντεοπαιχνιδιών έδωσε το έναυσμα να μελετηθεί η σχέση παιχνιδιού – γνωστικών λειτουργιών. Για παράδειγμα, η ανασκόπηση «The virtual brain: 30 years of video‑game play and cognitive abilities» δείχνει ότι ήδη από το 1972, με την κυκλοφορία της συσκευής «Magnavox Odyssey», άρχισε ένα ευρύ φάσμα ερευνών πάνω σε βιντεοπαιχνίδια και γνωστικές επιδόσεις. Ένα γνωστό παράδειγμα παιχνιδιού που μελετήθηκε εκτενώς είναι το «Tetris» (1984), το οποίο χρησιμοποιήθηκε όχι μόνο για ψυχαγωγία αλλά και σε εργαστηριακές μελέτες για τις αλλαγές του εγκεφάλου και την πλαστικότητα.
Η «βιομηχανία» των ψηφιακών «brain-training» εφαρμογών αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια. Για παράδειγμα, η πλατφόρμα «Lumosity» λανσαρίστηκε το 2007. Ωστόσο ήδη υπάρχουν αμφιβολίες ως προς τα υπερβολικά διαφημιζόμενα οφέλη αυτών των εφαρμογών.
Οφέλη σε γνωστικές λειτουργίες
Υπάρχει έρευνα που δείχνει ότι η ενασχόληση με παιχνίδια σχεδιασμένα για γνωστική πρόκληση μπορεί να ενισχύσει την προσοχή, τις οπτικο-χωρικές ικανότητες και τη λειτουργία της εκτελεστικής λειτουργίας του εγκεφάλου (π.χ. ενεργοποίηση προμετωπιαίας περιοχής).
Σε μελέτες για ηλικιωμένους, η τακτική ενασχόληση με παιχνίδια (ιδιαίτερα επιτραπέζια) συνδέθηκε με μείωση της γνωστικής πτώσης. Σε μια συστηματική ανασκόπηση διαπιστώθηκε ότι τα στρατηγικά βιντεοπαιχνίδια μπορούν να επηρεάσουν δομές όπως ο ιππόκαμπος και ο μετωπιαίος λοβός.
Κοινωνικά και ψυχολογικά οφέλη
Τα επιτραπέζια παιχνίδια συχνά συνδυάζουν κοινωνική διάδραση, που ενισχύει την εγκεφαλική «δεξαμενή» (cognitive reserve) μέσω κοινωνικής συμμετοχής και διατήρησης γνωστικής δραστηριότητας.
Η ενασχόληση με παιχνίδια μπορεί να παρέχει ψυχαγωγία και αισθητήριο της επίτευξης, γεγονός που αυξάνει τη διάθεση για γνωστική δραστηριότητα.
Εν κατακλείδι
Για πραγματικά οφέλη απαιτείται συνδυασμός: υγιής διατροφή, φυσική δραστηριότητα, ποιοτικός ύπνος, κοινωνική συμμετοχή. Δεν αρκεί μόνο η χρήση παιχνιδιών.
- Επιλέξτε παιχνίδια που απαιτούν αλλαγές στρατηγικής, νέα ερεθίσματα και στοιχειώδη δυσκολία ώστε να υπάρχει πρόκληση
- Εντάξτε τα πνευματικά παιχνίδια σε ευρύτερο πλαίσιο υγιούς τρόπου ζωής (άσκηση, κοινωνική δραστηριότητα, μάθηση)
- Μην υποθέτετε ότι κάθε «brain-training» εφαρμογή θα σας κάνει «μάγο» της μνήμης. Τα οφέλη είναι μετρημένα και ειδικά
- Για ηλικιωμένους, η τακτική κοινωνική και γνωστική δραστηριότητα (π.χ. επιτραπέζια) είναι ιδιαίτερα χρήσιμη.
Όπως έλεγε ο Βολταίρος, «το μυαλό χρειάζεται άσκηση όπως το σώμα». Πίσω από κάθε γρίφο κρύβεται κάτι βαθύτερο: η ανθρώπινη ανάγκη να παρατηρεί, να υποθέτει, να κατανοεί. Και όπως έλεγε και ο Αϊνστάιν, «το παιχνίδι είναι η ύψιστη μορφή της έρευνας». Ίσως λοιπόν το καλύτερο «γυμναστήριο» του νου να βρίσκεται σε ένα απλό σταυρόλεξο ή σε μια παρτίδα σκάκι ή scrabble με φίλους.
