Η βία που παρουσιάζεται ως δήθεν δίκαιη και αναγκαία συχνά επιστρέφει χρόνια αργότερα ως βαθύ ψυχικό τραύμα για όσους την άσκησαν. Πολλοί πρώην στρατιώτες και μέλη σωμάτων ασφαλείας περιγράφουν πως οι πράξεις που κάποτε θεωρήθηκαν «καθήκον» μετατρέπονται με τον χρόνο σε βάρος που δεν μπορεί εύκολα να σηκωθεί. Η σύγκρουση ανάμεσα σε όσα έκαναν και σε όσα πίστευαν ότι εκπροσωπούν, οδηγεί σε αυτό που ειδικοί αποκαλούν «ηθικό τραύμα» – μια ρωγμή στη συνείδηση, διαφορετική από το συνηθισμένο στρες που προκαλείται από επικίνδυνες εμπειρίες.
Σύμφωνα με μαρτυρίες βετεράνων, η πιο βαριά κληρονομιά δεν είναι οι εικόνες μάχης αλλά η στιγμή που συνειδητοποιούν ότι ενήργησαν κόντρα στις αξίες τους. Όσο οι επιχειρήσεις ή οι εντολές παρουσιάζονται ως υπεράσπιση της πατρίδας, η αίσθηση του «δικαίου» λειτουργεί σαν πανοπλία. Όταν όμως σβήσουν οι σειρήνες και η ένταση χαθεί, η συνείδηση αναλαμβάνει δράση. Πράξεις που φάνταζαν ηρωικές ξαναγράφονται στη μνήμη με καθαρότερο βλέμμα, και τότε αρχίζει ο πραγματικός εσωτερικός αγώνας.
Ανάλογα φαινόμενα δεν περιορίζονται σε πολεμικά μέτωπα. Τα τελευταία χρόνια καταγράφονται περιστατικά υπερβολικής βίας σε επιχειρήσεις δίωξης, σε θαλάσσιες περιπολίες, σε ελέγχους μεταναστών ή σε αστυνομικές παρεμβάσεις. Όσοι συμμετέχουν σε τέτοια επεισόδια συχνά νιώθουν πως προστατεύουν την κοινωνία. Η πίεση της στιγμής, η αίσθηση αποστολής και η ενίσχυση από το περιβάλλον δημιουργούν ψευδαίσθηση νομιμοποίησης. Όμως ο χρόνος είναι αμείλικτος: όταν η καθημερινότητα επανέλθει και οι μάσκες αφαιρεθούν, η συνείδηση γυρίζει στον λογαριασμό που μένει απλήρωτος.
Οι ψυχολόγοι επισημαίνουν ότι το ηθικό τραύμα εμφανίζεται ύπουλα, χρόνια μετά. Δεν εκδηλώνεται με ξαφνικούς φόβους αλλά με βαθιά ενοχή, απώλεια νοήματος, θυμό προς τον εαυτό και αδυναμία συμφιλίωσης με το παρελθόν. Πολλοί βετεράνοι, σε ομάδες υποστήριξης ή σε κλειστές συζητήσεις, παραδέχονται ότι δυσκολεύονται να συγχωρήσουν τον εαυτό τους για όσα έκαναν κάτω από πίεση ή με ασαφείς εντολές. Οι συνέπειες συχνά είναι καταστροφικές: διαλυμένες οικογένειες, καταχρήσεις, παραβατική συμπεριφορά, ακόμη και αυτοκτονίες.
Η ιστορία δείχνει ότι όσο εύκολα οι κοινωνίες απαιτούν από τους ανθρώπους να ασκήσουν βία στο όνομά τους, τόσο δύσκολα αναλαμβάνουν την ευθύνη για την ψυχική φθορά που ακολουθεί. Οι πρωταγωνιστές σπάνια είναι οι υψηλόβαθμοι που δίνουν τις οδηγίες, αλλά όσοι εκτελούν τις πράξεις. Εκείνοι είναι που μένουν με τις μνήμες και το βάρος τους.
Όσο συνεχίζονται φαινόμενα υπερβολικής κρατικής βίας, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι τα επόμενα χρόνια θα δούμε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους να παλεύουν με όσα έκαναν πιστεύοντας ότι υπηρετούν το σωστό. Και όπως δείχνει η εμπειρία των βετεράνων από πολεμικές ζώνες, το ηθικό τραύμα δεν κάνει διακρίσεις: εμφανίζεται όταν η συνείδηση δεν αντέχει άλλο το χάσμα ανάμεσα στις πράξεις και στις αξίες.
Η πρόληψη δεν αφορά μόνο καλύτερη εκπαίδευση ή αυστηρότερο έλεγχο. Αφορά κυρίως μια κοινωνία που αναγνωρίζει ότι όποιος της ζητά να σηκώσει όπλο ή να ασκήσει βία, θα κουβαλήσει το βάρος μόνος του όταν όλα τελειώσουν. Και αυτό το βάρος δεν το σηκώνει εύκολα κανείς.
