Στη σημερινή εποχή, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν την άνεση και την ευχαρίστηση. Προγραμματίζουμε τη ζωή μας γύρω από απολαυστικές εμπειρίες: φαγητό, ταξίδια, ψυχαγωγία. Ακόμη και η εργασία μας επιθυμούμε να μοιάζει με παιχνίδι, να μας ευχαριστεί, να τη μοιραζόμαστε στα κοινωνικά δίκτυα σαν να αποτελεί έπαθλο. Ποιος, τελικά, θα παρουσιάσει την πιο «τέλεια» ζωή;
Η φιλοσοφία, όμως, έχει τη δύναμη να μας τραντάζει από αυτές τις συνήθειες. Μας καλεί να εξετάσουμε εναλλακτικούς τρόπους ζωής, να αποδομήσουμε τις βεβαιότητές μας και να κατανοήσουμε βαθύτερα τα κίνητρά μας. Ένα από τα μεγάλα ερωτήματα που θέτει είναι: Υπάρχει άραγε άλλος δρόμος πέρα από τη διαρκή αναζήτηση της ευχαρίστησης;
Οι Στωικοί φιλόσοφοι –και κυρίως ο Μάρκος Αυρήλιος– πίστευαν ότι η πραγματική αρετή χτίζεται μέσα από τη συνειδητή αποφυγή της άνεσης. Όχι από μισαλλοδοξία προς τη ζωή, αλλά από βαθιά κατανόηση ότι ο χαρακτήρας πλάθεται σε περιόδους δυσκολίας, όχι ευκολίας.
Ο Μάρκος Αυρήλιος δεν ήταν ένας φιλόσοφος αποκομμένος από την πραγματικότητα. Ως αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (161–180 μ.Χ.), ζούσε στην καρδιά της δράσης και αντιμετώπιζε καθημερινά πιεστικές αποφάσεις. Το έργο του Εις Εαυτόν γράφτηκε την περίοδο των στρατιωτικών εκστρατειών. Ήταν φιλοσοφία στην πράξη.
Από την παιδική του ηλικία ακόμη, επέλεξε την εγκράτεια. Στα δώδεκα του χρόνια κοιμόταν στο πάτωμα και φορούσε τραχύ ρούχο, παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του. Ήξερε πως η εκούσια δυσκολία καλλιεργεί πειθαρχία και αρετή.
Πόσο διαφορετικός είναι ο δικός μας κόσμος, όπου η άνεση θεωρείται όχι μόνο δεδομένη αλλά και απαραίτητη;
Στο έργο του συναντάμε μία από τις κεντρικές Στωικές ιδέες:
Δεν είναι το εξωτερικό γεγονός που μας ταράζει, αλλά ο τρόπος που το κρίνουμε.
Μια κυρίαρχη φράση στη στωική φιλοσοφία λέει: «Αν η στενοχώρια σου προκαλείται από κάτι εξωτερικό, δεν είναι αυτό που σε ταράζει, αλλά η κρίση σου γι’ αυτό και μπορείς να τη σβήσεις αμέσως.»
Η ιδέα αυτή συναντάται σήμερα και στη γνωσιακή θεραπεία, που διδάσκει ότι μπορούμε να μειώσουμε την ένταση των αρνητικών συναισθημάτων αν αναδιατυπώσουμε τις σκέψεις μας.
Και η σύγχρονη έρευνα φαίνεται να επιβεβαιώνει αυτή τη στάση. Μία πρόσφατη μελέτη εξέτασε τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι καλούνται να αντιμετωπίσουν μια άβολη κατάσταση – όπως ένα μάθημα αυτοσχεδιασμού στο θέατρο, που για πολλούς αποτελεί πρόκληση.
Οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε δύο ομάδες:
— Η πρώτη έλαβε οδηγία να αποδεχθεί την αμηχανία.
— Η δεύτερη να την αντιπαλέψει.
Το αποτέλεσμα; Εκείνοι που αγκάλιασαν τη δυσκολία παρέμειναν περισσότερο στο μάθημα και τόλμησαν να πάρουν περισσότερα ρίσκα.
Στον κόσμο που έρχεται –με τεχνητούς συνομιλητές, ρομπότ και ψηφιακά περιβάλλοντα προσαρμοσμένα στις επιθυμίες μας– κινδυνεύουμε να απολέσουμε την ικανότητα να αντέχουμε τη δυσφορία. Οι τεχνολογίες υπόσχονται μια «ιδανική» καθημερινότητα, χωρίς εμπόδια.
Όμως, μια τέτοια ζωή ίσως στερήσει από τον άνθρωπο το πεδίο όπου καλλιεργούνται οι αρετές: η αντοχή, η αυτοκυριαρχία, η σοφία.
Ο Μάρκος Αυρήλιος δεν επέλεξε τον εύκολο δρόμο, παρότι θα μπορούσε. Επέλεξε την πειθαρχία, τη στέρηση, τη συνειδητή προσπάθεια. Και, μέσα από αυτές, την αρετή.
Σε έναν κόσμο που μεταμορφώνεται, το μήνυμα αυτό αποκτά ξεχωριστή επικαιρότητα:
Η δυσκολία δεν είναι εχθρός. Είναι δάσκαλος.
Αν τη δούμε όχι ως εμπόδιο αλλά ως ευκαιρία, τότε –όπως θα έλεγε ο Στωικός αυτοκράτορας– δεν θα δοξάσουμε μόνο τη ζωή μας, αλλά και τον χαρακτήρα μας.
