Η ικανότητα να παίρνουμε σωστές αποφάσεις είναι καθοριστική για την ποιότητα της ζωής μας. Από το ποιον θα επιλέξουμε ως σύντροφο μέχρι το πού θα επενδύσουμε τα χρήματά μας, οι επιλογές μας μπορούν να μας οδηγήσουν σε μια πορεία μακροχρόνιας ευημερίας ή, αντίθετα, να δημιουργήσουν δυσκολίες και αδιέξοδα. Ένα φυσικό ερώτημα, λοιπόν, είναι τι επηρεάζει πραγματικά την ποιότητα των αποφάσεών μας.
Παραδοσιακά, γνωρίζουμε ότι μόνιμα χαρακτηριστικά όπως η νοημοσύνη παίζουν σημαντικό ρόλο. Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμούμε τη δύναμη των προσωρινών καταστάσεων. Μετά από έναν καλό ύπνο ή ένα πλήρες γεύμα, οι αποφάσεις μας τείνουν να είναι πιο καθαρές, ενώ η κούραση και η πείνα θολώνουν την κρίση μας. Τα τελευταία χρόνια, όμως, μία ακόμη παράμετρος συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των ερευνητών: η οικονομική πίεση.
Η κοινωνική ψυχολογία έχει δείξει ότι άτομα με χαμηλό εισόδημα συχνά αξιολογούνται ως λιγότερο ικανά. Αυτό, όμως, δεν εξηγεί αν οι ίδιοι έχουν πράγματι μειωμένη ικανότητα λήψης αποφάσεων ή αν πρόκειται απλώς για προκατάληψη. Για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, ερευνητές πραγματοποίησαν μια σειρά από πειράματα που φωτίζουν τη σχέση ανάμεσα στη φτώχεια και τη νοητική λειτουργία.
Σε ένα πρώτο πείραμα, ζητήθηκε από άτομα να σκεφτούν τα προσωπικά τους οικονομικά πριν εκτελέσουν μια γνωστική δοκιμασία. Για όσους είχαν χαμηλό εισόδημα, η απλή υπενθύμιση των οικονομικών τους δυσκολιών ήταν αρκετή για να μειώσει την απόδοσή τους. Αντίθετα, για άτομα με μεσαίο ή υψηλό εισόδημα, η σκέψη γύρω από τα οικονομικά δεν προκάλεσε καμία μεταβολή στη γνωστική τους επίδοση. Φαίνεται ότι για τους πιο οικονομικά πιεσμένους, η νοητική ενέργεια που καταναλώνει η συνεχής ανησυχία γύρω από τα χρήματα αφαιρεί πόρους από άλλες νοητικές λειτουργίες.
Σε δεύτερο πείραμα, οι ερευνητές εξέτασαν αγρότες σε δύο διαφορετικές περιόδους του χρόνου. Πριν από τη συγκομιδή, οι περισσότεροι βρίσκονται σε συνθήκες οικονομικής στενότητας, καθώς τα έσοδα από τη σοδειά δεν έχουν ακόμη εισρεύσει. Μετά τη συγκομιδή, η οικονομική πίεση χαλαρώνει και η αίσθηση άνεσης ενισχύεται. Τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά: μετά τη συγκομιδή, οι ίδιοι άνθρωποι εμφάνιζαν υψηλότερη νοητική ικανότητα, καλύτερη ικανότητα συλλογισμού και λιγότερα λάθη σε γνωστικές δοκιμασίες. Το γεγονός ότι παρατηρήθηκαν τόσο σαφείς αλλαγές στους ίδιους ανθρώπους σε μικρό χρονικό διάστημα δείχνει ότι η αρνητική επίδραση της φτώχειας στη σκέψη δεν είναι απλώς συσχέτιση, αλλά πιθανότατα άμεση αιτία.
Τα ευρήματα αυτά είναι ανησυχητικά για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, τα άτομα που βιώνουν οικονομική δυσχέρεια σκέφτονται διαρκώς για τα χρήματα. Ο νους τους κατακλύζεται από σκέψεις για το αν θα πληρωθούν οι λογαριασμοί, αν θα βγει ο μήνας, αν πρέπει να αγοραστούν απαραίτητα είδη ή να αναβληθούν. Αυτή η συνεχής ενασχόληση λειτουργεί σαν μόνιμος θόρυβος που αποσπά την προσοχή και επιβαρύνει τη νοητική λειτουργία. Δεύτερον, τα λάθη που γίνονται υπό οικονομική πίεση μπορούν να δημιουργήσουν έναν φαύλο κύκλο. Μία λάθος απόφαση, όπως η λήψη ενός ακριβού δανείου βραχυπρόθεσμης ανάγκης, μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερη οικονομική δυσπραγία τον επόμενο μήνα, ενισχύοντας την πίεση και κάνοντας ακόμη δυσκολότερη τη λήψη σωστών αποφάσεων.
Σε μια εποχή όπου όλο και περισσότεροι άνθρωποι δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν οικονομικά, είναι κρίσιμο να κατανοήσουμε πώς η οικονομική πίεση επηρεάζει την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε καθαρά. Η επίγνωση αυτής της σχέσης μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αποφεύγουν σοβαρές αποφάσεις όταν βρίσκονται σε περίοδο έντονης οικονομικής πίεσης, αναγνωρίζοντας ότι η κρίση τους είναι πιθανό να είναι θολή. Μπορεί επίσης να συμβάλει στην άρση της κοινωνικής στιγματοποίησης γύρω από τις «κακές επιλογές» των οικονομικά ασθενέστερων, δείχνοντας ότι οι λάθος αποφάσεις δεν αποτελούν χαρακτηριστικό προσωπικής αδυναμίας, αλλά αποτέλεσμα νοητικής επιβάρυνσης.
Τέλος, τα ευρήματα αυτά έχουν σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις. Οι πολιτικοί και οι φορείς χάραξης πολιτικής θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη ότι η φτώχεια δεν στερεί μόνο υλικούς πόρους, αλλά επιβαρύνει και την ίδια τη νοητική λειτουργία. Πολιτικές στήριξης που μειώνουν το άμεσο βάρος της οικονομικής πίεσης μπορούν να έχουν σημαντική θετική επίδραση στις αποφάσεις και στη συνολική ευημερία των ανθρώπων.
Η φτώχεια, τελικά, δεν περιορίζει μόνο τι μπορούμε να αγοράσουμε. Περιορίζει και το πώς μπορούμε να σκεφτούμε. Η κατανόηση αυτού του γεγονότος είναι ένα πρώτο βήμα προς μια πιο δίκαιη κοινωνία — και προς μια καθημερινότητα όπου οι άνθρωποι μπορούν να παίρνουν αποφάσεις με καθαρό μυαλό και πραγματική προοπτική.
